दिल्लीको दैलो (नियात्रा)

प्रा.डा. कपिल लामिछाने

“गाडी आउन्जेल एक कप चिया खाऊँ कि ! रेलको चियामा कुनै स्वाद थिएन ।” हामी चिया पसल खोज्दै थियौँ । गाडीले हामीलाई मूल द्वारनेर पर्खेर बसेको खबर आयो । चिया नखाई लघुवाहनभित्र पस्यौँ । अब कहाँ जाने कताबाट जाने भन्ने चिन्ता रहेन । “पर्याप्त विकास भएर पनि कति हरियो हगि दिल्ली ।” मैले सहयात्रीतिर हेर्दै भनेँ । उहाँहरू मुसुक्क हाँस्नुभयो ।

मैले ज्याकेटको चेन खोलेँ । पुसको ५ गते बिहान १० बज्दा पनि जाडो खासै थिएन । ‘व्यर्थै जाकेट बोकिएछ ।’ म सोच्दै थिएँ । हामी भरखर नयाँ दिल्लीस्थित रेलवे स्टेसन छाडेर बाहिर निस्केका थियौँ । हामी अर्थात् देवी नेपाल, डीआर घिमिरे र म । उहाँ अर्थात् सीता अधिकारी प्रवासी नेपाली संघ भारतका उपाध्यक्ष ।

दुईचार घुम्ती काटेर लघुवाहन (कार) इन्द्रजीत मार्ग, रोज एभेन्युस्थित हरकिशन सिंह सुरजीत भवनको प्राङ्गणमा पुगेपछि सीताजीले भन्नुभयो, “सर, हजुरहरूको बास यहीँ हो । कार्यक्रम पनि यहीँ हुन्छ । खाना तयार हुँदैछ । फ्रेस भइहाल्नुस् ।”

भवनका वरिपरि बडा बडा रुख थिए, बगैँचा थियो । प्रवासी नेपाली संघ भारतका अध्यक्ष नारायणप्रसाद हुमागाईं कलकत्ताबाट आइपुग्नुभएको थियो । भारत प्रवास प्रभारी (इन्चार्ज) हरिप्रसाद घिमिरे पन्जाब र सचिव डम्बर रावल महाराष्ट्रबाट आइपुग्नुभएको थियो । उहाँहरू त्यहीँ तयारीमा जुट्नुभएको देखेँ । हुमागाईंसँग यसअघि भेटघाट र परिचय भएको थियो भने अरूसँग पहिलोपटक चिनापर्ची भयो, मेरो । हरिप्रसाद घिमिरे र डीआर घिमिरे आफन्त हुनुहुँदो रहेछ । यहीँ आएर थाहा भयो । “म त धेरैलाई चिन्छु ।” । देवी नेपालले भन्नुभयो ।

हामीलाई सुलुक्के (लिफ्ट) बाट माथि दोस्रो तलामा लगियो । कोठा नम्बर तीनमा हामी तीनको तीन दिन बास हुने भो । कोठा सफासुग्घर थियो । नुहाउनका लागि तातो र चिसो पानी, खानका लागि खाने पानी र तताउने बिजुली जग, चियापत्ती, कफी, चिनी, कप, प्लेट, गिलास आदि आवश्यकताका वस्तु त्यहीँ थिए । अरू के चाहियो ! चिया, कफी खाएर नित्यक्रियातर्फ लाग्यौँ ।

नित्यक्रिया सकेर हामी १ बजेतिर भुइँतलामा झर्यौँ । पाकशाला भुइँतलामा रहेछ । बाहिर पटाङ्गिनीमा खाना तयार थियो । खाने पनि तयार थिए । ध्रुव पाठक सहित नौजना कलकत्ताबाट आएका साथीहरू भेटिए । कोही मध्यप्रदेश, कोही महाराष्ट्र, कोही राजस्थान, कोही पन्जाब, कोही असम, कोही नागाल्यान्ड, कोही सिक्कम र कोही दार्जिलिङबाट जुटेका थिए । कोही साँझसम्ममा आइपुग्ने सूचना आएको थियो । काशीबाट दिवाकर प्रधान र मेघालयबाट तिल विक पनि साँझ अबेलामात्र आइपुग्ने रे । हामीले आफूखुसी खाना खायौँ । खाना स्वादिष्ट लाग्यो । भोक मिठो । परिकार झन् मिठा ।

खाना खाएर हात पुछ्दै थियौँ । सीताजीले भन्नुभयो, “यो भवन हरकिशन सिंह सुरजीतको स्मृतिमा बनाइएको हो । पन्जाबको जालन्धरमा २३ मार्च १९१६ मा जन्मनुभएका हरकिशन सिंह १९३६ मा भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीमा सामेल हुनुभयो । १९९२ देखि २००५ सम्म उहाँ भाकपाका महासचिव र १९६६ देखि २००८ सम्म पोलिट ब्युरो सदस्य रहनुभएको थियो । २००८ अगस्तमा उहाँको निधन भयो । यो पार्टीको भवन उहाँकै नाममा बनेको हो ।”

भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक महासचिव हरकिशन सिंहका बारेमा सुनेको थिएँ । तर यति धेरै जानकारी थिएन ।

हामी बसेको तलालाई दोस्रो तला भनिएको भए पनि हामीले हेर्दा तेस्रो र भुइँमुनि (अन्डरग्राउन्ड) को तला समेत गन्दा यो चौथो तला थियो । तलामा तल र माथि गर्न तीनवटा सुलुक्के (लिफ्ट) छन् । हामीले पूरै अवलोकन निरीक्षण गरेर धेरै कुरा थाहा पायौँ । हामी बसेको तलामा केही अतिथि कक्ष र एउटा सभाकक्ष (सेमिनार हल) छ भने हामी बसेको तलाभन्दा माथिल्लो तलामा सुविधासम्पन्न प्रेक्षागृह (एडिटोरियम हल) पनि छ । यही प्रेक्षागृह र भवनमा प्रवासी नेपाली संघको आयोजनामा भोलि र पर्सि दुई दिन प्रथम साहित्य महोत्सव हुने भएको छ ।

हामी दरभङ्गा-नयाँ दिल्ली रेलमा गोरखपुरबाट हिजो साँझ चढेका थियौँ । रेल गोरखपुर दिउँसो २.२० मा आइपुग्नुपर्नेमा साँझ ४.३० मा मात्र आएको थियो भने नयाँ दिल्ली भोलिपल्ट बिहान ४.०० बजे पुग्नुपर्नेमा ९.४५ मा पुगेको थियो । रेलले ढिलो पुर्याउने आशङ्काले नै हामी छिटै हिँडेका थियौँ ।

कार्यक्रम भोलि बिहानबाट हुने भएकाले खाना खाएपछि हामीसित केही समय रहन गयो । “निक्लौँ घुम्न ।” देवी नेपालले भन्नुभयो । मलाई पनि यस्तै लागिरहेको थियो । केही महिनाअघिमात्र हप्ता दिन दिल्ली घुम्नुभएको नेपालका पाइला अघि लागे । हामीले उहाँका पाइला पछ्यायौँ । कलकत्ताबाट आउनुभएको राजु पाठक, आशा लुइटेल, शिबु सापकोटा, भरतप्रसाद ढुङ्गाना, रचना अधिकारी, सन्तोषी सिंह पनि सँगै हुनुभयो । सन्तोषी सिंहले लाहुरेले झैँ क्याप टोपी दाहिने ढल्काएर लगाउनुभएको थियो ।

इन्द्रजीत मार्ग, रोज एभेन्युको फराकिलो सडक पूरै ढाकेर हाट लागेको थियो । मैले सडक जाम गरेर हडताल गरिएको हो कि भन्ठानेँ । हामीकहाँ विरोधका लागि काउली, गोलभिँडा, दुध सडकमा फाल्ने गरेको देखेका हौँ । पत्रकार डीआर घिमिरेले जिज्ञासा राख्नुभयो, “हँ ! दिल्लीमा पनि सडकमै हाट ?” मैले एक व्यापारीलाई सोधेँ । उनले सामान मिलाउँदै भने, “यहाँ हरेक शुक्रबार यस्तै बजार लाग्छ ।” करिब पाँच छ सय मिटर हाटले भरिएको थियो । हाटमा थरी थरीका तरकारी, फलफूल, लत्ताकपडा, खाद्यान्न, चिया जलपान, घरायसी अन्य सामानका पसल लागेका थिए । कसैसित ठेला थिए । कसैले भुइँमै सामान फैलाएका थिए । बेच्ने, किन्ने र हेर्नेहरूको हुलले बाटोमा खुट्टा राख्ने ठाउँ थिएन । दुईतीन ठेलाबाट अम्बाले हामीलाई हेरे जस्तो लाग्यो । ‘भरे फर्किँदा लिनुपर्छ ।’ मैले सोचेँ । हामीले जसोतसो हाट छिचोल्यौँ । अटो समातेर कमला मार्केट हुँदै मेट्रो स्टेसन पुग्यौँ र पुरानो दिल्ली जान मेट्रो चढ्यौँ । मेट्रोमा हुइँकिइरहँदा हाम्रा काठमाडौँ, पोखरा, भरतपुर, विराटनगर, धनगढी, जनकपुर, बुटवल-भैरहवामा यस्तो मेट्रो कहिले चल्ने होला भनेर म सोच्दै थिएँ, चाँदनी चौक आइपुगेछ ।

“यो पुरानो दिल्लीको एक प्रमुख व्यस्त बजार हो ।” देवी नेपालले भन्नुभयो । हामीले टाउको हल्लायौँ । राजस्थान जाने सिलसिलामा मैले यहाँ केही समय बिताएको थिएँ । गत दुई वर्षमा तीनपटक पन्जाब जाँदा पनि यही बाटो भएर गएको थिएँ । बजार बजार घुम्ने मौका भने परेको थिएन । बाक्ला घर । बाक्लै बस्ती । साँघुरा गल्ली, फराकिला सडक र पसलभरि मान्छेको बाक्लो उपस्थिति । रैथाने, व्यापारी, ग्राहक र पर्यटकले गर्दा जताततै भिडभाड र ठेलमठेल । सास फेर्न पनि मुस्किल ।

बजार घुमेपछि थाहा पाइयो, किन्न नजाने ठगिन्छ, यहाँ । तीनमा दिन मिल्ने – दिन सकिने सामानलाई तेह्र भन्दा रहेछन्, व्यापारी । म मोलतोल वा घटाघट गर्न हिचकिचाउँछु । डीआर घिमिरे घटाघटमा पोख्त हुनुहुँदो रहेछ । बुटवल भैरहवामा सँगै भएर पनि यो गुणबाट म अनभिज्ञ रहेछु । देवी नेपाल पनि दङ्ग । भाउताउ नमिलेर हिँडेका ग्राहकलाई तानी तानी फर्काइँदो रहेछ । पसलतिर ताक्यो कि पस्नैपर्ने, पस्यो कि लिनैपर्ने पार्दारहेछन्, खप्पिस व्यापारी । उदाहरणका लागि बत्तिस सय भनेको कोट अन्तमा अट्ठार सयमा पायौँ, हामीले ।

चाँदनी चौक बारेको जिज्ञासामा घिउ थपिएको थियो । एक फुर्सदिलो व्यापारीलाई सोधेँ । उनीबाट थाहा भयो, चाँदनी चौक लाल किला बनेको दुई वर्षपछि सन् १६५० मा बनेको हो । यसमा पन्ध्र सय साठी पसल बनाइएको तथा चार कुने आकृतिको यस बजारको बिचमा रहेको पोखरीमा जुनेली रातमा जून चम्किने हुनाले यस बजारको नाम चाँदनी चौक रहन गएको हो । त्यो पोखरी अहिले कहाँनेर छ भनेर सोधिनँ । नजाने गाउँको बाटो नसोध्नु भन्छन् ।

यहाँ हिन्दु मन्दिर र गुरुद्वारा रहेछन् । किनमेल गर्ने, खाने पिउने, दर्शन गर्ने र घुम्ने ठाउँ पनि प्रशस्त रहेछन् । मानिसहरूको ठुलो चहलपहल थियो ।

चाँदनी चौकको हुलमुलले गर्दा कलकत्ते साथीहरू कता पर्नुभयो कता । यता उता, अघि पछि खोज्यौँ । देखेनौँ । जता परे पनि पुग्ने लाल किला नै हो भनेर हामी पनि लाल किलातिर लम्कियौँ । एकै छिनमा लाल किलामा साथीहरू भेटिनुभयो । सन्तोषी सिंहको टाउकोमा क्याप टोपी थिएन । हुलमुलमा हरायो रे । लगाउँदै खस्ला खस्ला जस्तो थियो ।

भव्य रहेछ, लाल किला । किला अरबी शब्द हो, जसको अर्थ प्रतिरक्षाका लागि बनाइएको गढी, गढ वा दुर्ग हुन्छ । किलाको नेपाली उच्चारण भने किल्ला हो । “पश्चिम किल्ला काँगडा …” धेरैचोटि गाएकै छौँ । विशाल र फराकिलो ठाउँमा रातो पत्थरले बनेको छ, यो लाल किला । हामी हतार हतार टिकट काटेर भित्रियौँ । भित्र पसेपछि थाहा भयो, यहाँ धेरै प्रासाद रहेछन् । धेरै घर, राजगृह, सभागृह, सङ्ग्रहालय, बगैँचा, खेलमैदान, किला भनिए पनि यो किल्ला नभएर प्रासाद समूह पो रहेछ ।

लाल किलाको बनावट र वास्तुकला गजबको छ । शिलालेखबाट केही तथ्य थाहा पायौँ । मुगल सम्राट् शाहजहाँले बनाउन लगाएका हुन् । यो किला बनाउन सन् १६३८ देखि १६४८ सम्मको दस वर्ष लागेको हो । यमुना नदीको तटमा करिब २५० एकड भूमिमा फैलिएको यस किलाभित्र विभिन्न विशाल भवनहरू छन्, जसको आआफ्नो ऐतिहासिक विशेषता रहेको छ । माझमा एक विशाल सङ्ग्रहालय पनि छ । सङ्ग्रहालय घुम्न धेरै समय लाग्ने देखियो । त्यति समय हामीसँग थिएन । बाहिरबाट हेरेर चित्त बुझायौँ । लाल किलाभित्र पसलहरू पनि छन्, अलि महँगा । पर्यटक केन्द्रित । नेपालका झोला, पस्मिना जस्ता सामग्री पनि पाइँदा विक्रीमा देखेर खुसी थपियो ।

मुगल सम्राट्हरूले करिब दुई सय वर्षसम्म शासन चलाएको यो किल्ला त्यतिखेर शक्ति र सत्ताको केन्द्र थियो । यहाँ मुगलकालीन वास्तुकला, कल्पनाशीलता, सिर्जशीलता र सौन्दर्यको अनुपम उदाहरण देख्न पाइन्छ । मुगल बादशाहले थुपारेको खजाना यहाँबाट अङ्ग्रेजले ओसारे भनिन्छ । भारत स्वतन्त्र भएपछि पहलोपटक यहीँबाट भारतका प्रथम प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूले सम्बोधन गरेको इतिहास छ । यसपछि यो सैनिक प्रशिक्षण केन्द्र बन्यो । सन् २००७ मा यसलाई विश्वसम्पदा सूचीमा सूचीकृत गरिएपछि भने यो एक प्रमुख पर्यटकीय गन्तव्य बनेको छ । अहिले पनि राष्ट्रका महत्त्वपूर्ण सम्बोधनहरू यहीँबाटै हुने गरेको पाइन्छ । थरी थरीका जिज्ञासु अनुहारको जीवन्त प्रदर्शनी लागेको छ, यहाँ यतिखेर । आर्य, मङ्गोल, द्रविड, नेग्रो, काला, गोरा वर्णका अनुहार क्लिक क्लिक क्लिक तस्बिर खिच्दैछन्, सेल्फी लिँदैछन्, भिडियो बनाउन व्यस्त छन् । भारतीय र गैरभारतीय बराबरी । हरेक अनुहार प्रासादको भव्यता र विशालताबाट उत्फुल्ल र रोमाञ्चित देखिन्छन् । जहाँको भए पनि कला, संस्कृति र ऐतिहासिक धरोहरप्रति सबैको समान आस्था र भरोसा हुँदो रहेछ । हामी पनि रमायौँ ।

हामी हतार हतार किल्लाबाट बाहिरियौँ । साँझ परेकाले अरू घुमन्ते पर्यटक पनि बाहिरिँदै थिए । “साँझ पर्न थाल्यो । अब फर्कौँ कि ।” मैले भनेँ । “इन्डिया आएर इन्डिया गेट नहेरी कसरी फर्किने ? इन्डिया गेट हेर्ने नै साँझमा हो ।” देवी नेपालको दाबी सुन्यौँ । अनि लाल किलाबाट दुईवटा अटो समातेर हामी इन्डिया गेटतर्फ लाग्यौँ ।

चारपाँच लेनको चौडा सडकमा हाम्राअगाडि लस्करै वाहन गुड्दै थिए । बाटो एकतर्फी भएकाले सबै वाहनका पछाडि लाल बत्ती देखिन्थे । सडकमा अलिक ठुला जुनकिरीको जुलुस निक्ले जस्तो लाग्थ्यो । हामी चढेको अटोभन्दा अर्को अटो पहिले पुगेछ । हामी इन्डिया गेटको प्रवेशद्वार पुग्दा ध्रुवजीले ‘चाट अर्डर’ गर्नुभएको थियो । नजिकै पोलिरहेका दुधिला मकै हरी हेरी हामीले चाट चाट्यौँ । चाटलाई पनि के खाएको भन्ने ! आशा लुइँटेल र शिबु सापकोटा अझै चाटको चम्चा चाटिरहनुभएको थियो । आशय बुझेर होला भरतजीले भन्नुभयो, “दिल्लीको चाट धेरै खानुहुन्न ।” रचना अधिकारी र सन्तोषी सिंह मुसुक्क हाँस्नुभयो ।

हामी भित्र पस्यौँ । अहिले यहाँ ठुलो साँझ परेको छ । मानिसहरू लुँडो लागेर आइरहेका छन् । रमाइरहेका छन् । मेला जस्तो वातावरण बनेको छ । बिजुलीबत्तीको चकाचौँध छ । घुमन्तेको किचाघान छ । मानिसले घाँसे मैदान पनि भरिएको छ । फोटो, सेल्फी र भिडियो खिच्न भ्याई नभ्याई छ । हामी पनि त्यहीँ हेलियौँ ।

भारत द्वार (इन्डिया गेट) परिसरमा मानिसहरूको ठुलो भिड लागेको छ । शिलापत्रबाट ज्ञात भयो, भारत द्वार नयाँ दिल्लीको राजपथ (पहिलेको नाम किंग्स वे ) स्थित ४३ मिटर अग्लो छ । लाल किला जस्तै यो पनि रातो र पहेलो खस्रो पत्थरले बनेको छ । तलबाट माथि हेर्दा हाम्रो टोपी खसेन । किन खसेन ? सोच्दै गर्नुहोला । हाम्रो काठमाडौँमा बनाइएको धरहरा जमिनको सतहदेखि ८३.८५ मिटर अग्लो छ । त्यसका अगाडि यो के अग्लो ! प्रथम विश्वयुद्ध र अफगान युद्धमा इन्डिया (अङ्ग्रेज सरकार) का तर्फबाट लड्दा सहिद भएका हजारौँ (नब्बे हजार) सैनिकको सम्झनामा सन् १९३१ मा ‘इन्डिया गेट’ बनाइएको हो । त्यस्ता सैनिकमा नेपाली पनि हुँदा हुन् । आम मान्छेले यसलाई भारतमा पस्ने द्वार भन्ने बुझेका हुन सक्छन् । त्यस्ता सिपाहीको सम्झनामा यहाँ राइफल र राइफलको टुप्पामा सिपाहीको ढल्के टोपी राखिएको छ । भित्तामा हजारौं सहिद सैनिकको नाम कुँदिएको छ । यसको वरिपरि अखण्ड बत्ती ‘अमर जवान ज्योति’ र अर्ध गोलाकार (आर्क) मुनि ‘अमर जवान ज्योति’ स्थापना गरिएको छ । प्रत्येक वर्ष भारतका प्रधानमन्त्री र सेना प्रमुखले पुष्पहार अर्पण गरी श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्ने गर्दछन् । हामीले पनि शिर झुकाएर सलामी दियौँ ।

शिलापत्रबाट के थाहा भयो भने यसको डिजाइन बेलाइतका प्रसिद्ध वास्तुविद् सर एडविन लुटियन्सले गरेका हुन् । ६२५ मिटर व्यास भएको इन्डिया गेटको हेक्सागोनल क्षेत्र तीन लाख छ हजार वर्ग मिटर क्षेत्रफलमा फैलिएको छ ।

रातको चकाचौँध उज्यलोमा हजारौँ मानिसहरू रमाइरहेका छन् । मानिसहरू रमाएकाले हामीले पनि रमाए झैँ त ग-यौं । वास्तवमा हजारौँ मृतक सैनिकको बलिदान सम्झेर म भावुक भएँ । अरू घुमन्तेले झैँ फोटो, सेल्फी र भिडियो खिचिनँ मैले ।

दिल्लीका धेरै महत्त्वपूर्ण ठुला सडकहरू इन्डिया गेटसँग जोडिएका छन् । राष्ट्रपति भवन यही राजपथमा यहाँदेखि केही दुरीमा छ । प्रत्येक वर्ष गणतन्त्र दिवसमा राष्ट्रपति भवनबाट परेड सुरु भई इन्डिया गेट हुँदै लाल किलामा पुग्ने गर्छ । “राष्ट्रपति भवन र इन्डिया गेटको उचाइ बराबर छ ।” सायद देवी नेपाल भन्दै हुनुहुन्थ्यो । रात परेकाले हामी इन्डिया गेटबाट दुईवटा अटो समातेर इन्द्रजीत मार्ग, रोज एभेन्युतिर लाग्यौँ ।

भोलिपल्ट पुस ६ गते शनिबार दिनभर सभाकक्षमै रमायौँ । पहिलो सत्रमा साहित्य महोत्सवको उद्घाटन भयो । दोस्रो सत्रमा कार्यपत्र प्रस्तुति, टिप्पणी र छलफल भयो । सत्रको सुरुमा प्रा.डा. देवी नेपालले ‘नेपाल र भारतको नेपाली साहित्यको अन्तर्सम्बन्ध सेतु’ विषयक कार्यपत्र प्रस्तुत गर्नुभयो । मैले ‘नेपाल र भारतको नेपाली बालकविता; सांस्कृतिक सम्बन्ध सेतु’का बारेमा अवधारणा प्रस्तुत गरेँ भने प्रा.डा. दिवाकर प्रधानले ’भारतमा नेपाली भाषामा पठनपाठनको आरम्भ र विकास’ बारेमा अवधारणा प्रस्तुत गर्नुभयो । डीआर घिमिरे, जेके बराइली र विष्णु गुरुङले टिप्पणी गर्नुभयो । कार्यपत्र र टिप्पणीको निष्कर्ष नेपाल र भारतमा रहेका नेपालीलाई नेपाली भाषा, साहित्य, बालसाहित्य, संस्कृति र सङ्गीतले जोडेको छ भन्ने रह्यो । उत्सवले संस्कृतिको पुस्तान्तरण आवश्यक छ र त्यसका लागि बालकविता बढी उपयोगी हुन्छ भन्ने विश्वास जगायो । करिब चार सय सहभागीले चार घन्टासम्म नेपाल र भारतको साहित्यिक र सांस्कृतिक अन्तर्सम्बन्ध बारेको प्राज्ञिक विमर्शलाई ध्यानपूर्वक सुने । यस्तो कार्यक्रममा यस्तो कमै देख्न पाइन्छ । मैले कार्यपत्र प्रस्तुत गर्ने बेलामा नोएडादेखि साहित्यकार डा. बलराम अग्रवाल प्रेक्षागृहमा आइपुग्नुभयो । मैले स्वागत गरेँ । लघुकथा बारे हामी अन्तर्किया गर्न चाहन्थ्यौँ । दुई वर्षअघि दिल्लीमा उहाँसँग छोटकरीमा साक्षात्कार भएको थियो । यसपटक भने समयले साथ दिएन । कार्यक्रमको भव्यताबाट उहाँ प्रभावित भएको पाएर खुसी लाग्यो । कार्यपत्र सत्रको अध्यक्षता गर्नुभएका साहित्यकार प्रदीप ज्ञवाली शितविन्दुले अक्षरको वंश परम्पराले नै नेपालीलाई जोड्ने सन्दर्भ उल्लेख गर्दै कार्यक्रममा प्रस्तुत कार्यपत्रहरूले विशद क्षेत्रको प्रतिनिधित्व गर्नसकेको अनुभव सुनाउनुभयो ।

साँझको रमाइलो सांस्कृतिक कार्यक्रमले सबैको मन छोयो ।

पुस ७ गते बिहान सम्पन्न प्रवासमा युवा उद्यमी र बुद्धिजीवीहरूको भूमिका विषयक परिचर्चा कार्यक्रमले प्रवासी नेपालीलाई हेर्ने हाम्रो दृष्टिकोण नै बदलिदियो । वरिष्ठ पत्रकार आशा थपलियाले सञ्चालन गर्नुभएको परिचर्चा कार्यक्रममा’वाउ मम’ का प्रबन्ध निर्देशक विनोद हुमागाईंले ‘वाउ मम’ भारतका ३० प्रान्तमा ६५० स्टोरका माध्यमबाट विक्रीवितरण भइरहेको, ६ (छ) हजारजनाले रोजगारी पाएको र यसको वार्षिक टर्न ओभर साडे सात सय करोड रहेको बताउनुभयो । बराल लजिस्टिकका प्रबन्ध निर्देशक मुकेश बरालले आफूलाई काम गर्न भ्याई नभ्याई रहेको बताउनुभयो । दक्षिण एसियाली विश्वविद्यालयका प्राध्यापक डा युवराज पोखरेलले आफूले यहाँ प्राध्यापनका साथै सम्मानपूर्वक मानव हितको अनुसन्धान गरिरहेको बताउनुभयो । उहाँले प्रवासी नेपालीले अब हीनभाव पाल्ने होइन सान र मानका साथ आआफ्नो पेसा व्यवसाय गर्ने बेला आएको पनि जानकारी गराउनुभयो । प्रवासी नेपालीको बदलिँदो अवस्था सुनेर सन्तोष लाग्यो ।

दिउँसोको खाना खाएर २ बजेतिर देवी नेपाल, डीआर घिमिरे, हेमन्त अधिकारी र म कनाट प्लेसतिर लाग्यौँ । ‍खास उद्देश्य थियो, पुस्तक किन्ने । कनाट प्लेस पुगेर एकदुई पसल चाहार्दा चाहिने पुस्तक पाइने कुनै लक्षण देखिएन । दुई वर्षअघि त्रिलोचन ढकाल, डा. पुष्करराज भट्ट र म आउँदा पनि यस्तै भएको थियो ।

मैले ‘कनाट प्यालेस’ बुझेको थिएँ । वास्तवमा यो कनाट प्लेस (Connaught Place) रहेछ । हेमन्त अधिकारीले बताउनुभयो, “कम्पनी सरकारका बेलामा बेलायतकी महारानी भिक्टोरियाका छोरा प्रिन्स आर्थर (ड्युक अफ कनाट) को नाममा कनाट प्लेस भनी यसको नामकरण गरिएको हो । पछि सन् २०१३ मा यसलाई भारतका पूर्वप्रधानमन्त्री राजीव गान्धीको नाममा राजीव चौक नामकरण गरियो, तर मानिसहरू कनाट प्लेस नै भन्छन् ।” यतिखेर दुवै नाम चलेका रहेछन् । सन् १९२९ मा सुरु भई १९३३ मा यसको निर्माण कार्य सम्पन्न भएको रहेछ । हेमन्तजीले भन्नुभयो, “दिल्लीको सबैभन्दा ठुलो व्यापारिक केन्द्र हो यो । यहाँ ऐतिहासिक स्मारक, मन्दिर, बगैंचा, रेस्टुरेन्ट, सङ्ग्रहालय आदि छन् । यहाँ किनमेलका लागि तमाम बजार छन् । यहाँ धेरै कुरा किन्न पाइन्छ ।”

‘भनेको पुस्तक त पाइएन ।’ मैले मनमनै सोचेँ । दिल्ली र यसको आसपासमा रहेका नेहरू प्लेस, भीकाजी कामा प्लेस, राजेन्द्र प्लेस, गुरु गाँव, नोएडा आदि बडा बडा व्यापारिक स्थलमध्ये कनाट प्लेस पनि एक रहेछ । यस क्षेत्रको वास्तुकलाले मन छोयो । यसको भुइँ तलामा व्यापारिक प्रतिष्ठान र माथिल्लो तल्लामा आवासीय क्षेत्र छन् । कनाट प्लेसमा ए, बी, सी, डी, ई, एफ, जी, एच, के, एल, एम, र एन ब्लक गरी १२ ब्लक छन् । आई र जे ब्लक किन छैनन् वा बनेनन् ? हेमन्त अधिकारीलाई पनि थाहा रहेनछ । सबै ब्लक दुई तले मात्र । यहाँबाट जनपथ मार्ग, संसद मार्ग, बाबा खडकसिंह मार्ग, शहीद भगतसिंह मार्ग, पाँचकुञ्ज मार्ग, बाराखम्बा मार्ग, कस्तूरबा गान्धी मार्ग, टोल्स्टोय मार्ग, जन्तरमन्तर मार्ग आदि सडकहरू सुरु भएका छन् । कनाट प्लेसको समृद्ध इतिहास, आकर्षक वास्तुकला र व्यापारिक महत्त्वका कारण आज पनि दिल्लीको प्रमुख आकर्षण बनेको पायौँ । कनाट प्लेसलाई मानिसहरू ‘दिल्लीको दिल’ भन्दा रहेछन् ।

कनाट प्लेसमा भनेका पुस्तक नपाएको रनाहामा परेका हामीलाई हेमन्त अधिकारीले एउटा बगैँचामा छिराउनुभयो । यस बगैँचाको नाम सेन्ट्रल पार्क रहेछ । प्रवेश द्वारमा लेखेको देखेर थाहा भयो । कनाट प्लेसस्थित सेन्ट्रल पार्कको निर्माण दिल्ली मेट्रोको निर्माण (सन् २००५-६) सँगै भएको हो । यो झन्डै काठमाडौँको टुँडिखेल जत्रै होला । चारैतिर कनाट प्लेस माझमा पार्क । पार्कमा सबैतिर हरियाली छ, फूल फुलेका छन्, पानीका फोहराहरू छन्, बिचमा भारतको ठुलो झन्डा फहराइरहेको छ । पार्कमा हजारौँ मानिस होलान् । कोही खेल्दै, कोही गाउँदै, कोही नाच्दै, कोही रमाउँदै, कोही आराम गर्दै थिए भने कोही माग्दै पनि थिए । यो दिल्लीबासी र पर्यटकका लागि आकर्षक गन्तव्य बनेको रहेछ । राजीव चौक मेट्रो स्टेसनको ठिक माथि भएकाले यहाँ पुग्न सुगम छ । हामी पनि रमायौं । हेमन्त अधिकारीले कताबाट झ्याप पारेर गितार बजाउन थाल्नुभयो । हामीले तस्बिर खिचिदियौँ । रमाइलो मान्छे हेमन्त ।

हेमन्त अधिकारीले भन्नुभयो, “यहाँ आएपछि पालिका बजार छिर्दा राम्रो हुन्छ ।” हामीले टाउको हल्लायौँ । कनाट प्लेसमा रहेको एउटा पूर्णतया भूमिगत र पूर्ण वातानुकूलित वास्तवमै विशाल बजार (मल) रहेछ, पालिका बजार । यसमा प्रवेश गर्न र निस्कनका लागि धेरै द्वार छन् । सन् १९७० मा बनेको यस बजारमा थरी थरीका लत्ताकपडा, तयारी पोसाक, विद्युतीय र शृङ्गारका सामग्री आदिका हजारौँ पण्यशाला (पसल) रहेछन् । ग्राहक पर्खेर बसेका कुनै व्यापारी त बनारसका पन्डा जस्ता रहेछन् । हामीलाई देख्ने बित्तिकै हरेकले बोलाउन तान्न थाले । कता कता हेर्नु ? के के लिनु ? कसरी लैजानु ? घाँटी पनि नहेरी भएन । एउटा पेटीवाला पछि लाग्यो । एउटा पेटीको साडे पाँच सय भन्दै थियो । मैले चाहिएको छैन भनेँ । उसले पाँच सय अनि चार सय अनि तीन सय भन्यो । मैले सय भनेँ । म कत्ति गलिनँ । चाँदनी चौकबाट सिकेको थिएँ नि । अन्तमा उसले सयमै दियो । हेमन्तजीले भन्नुभयो, “फेरि पनि उसले चालिस रुपियाँ कमायो ।” कमाओस् । मैले यही पेटी भैरहवामा एघार सयमा किनेको थिएँ । व्यापार अपार भनेको यही त हो ।

यो एउटा उदाहरण हो । सबैतिर यस्तो नहुँदो रहेछ । तयारी कोट भनेको भन्दा आधा दाममा पाइयो । यस्तै गर्न खोज्दा घिसार्ने झोला (ट्रली ब्याग) किन्न चाहेर पनि किनिएन । जे होस् कनाट प्लेस अभिजात वर्गका लागि र पालिका बजार सर्वसाधारणका लागि रहेछ भन्ने अनुभूति भयो ।

अब हामीसित समय निकै कम थियो । पालिका बजारको २ नम्बर द्वारबाट बाहिर निस्केर चिया खायौँ अनि पार्किङबाट लघुवाहन निकाल्न लगाएर धार्मिक सांस्कृतिक क्षेत्रतर्फ लाग्यौँ । प्राचीन हनुमान मन्दिर, प्राचीन शिव मन्दिर, लक्ष्मीनारायण मन्दिर र त्यहाँ रहेका देवीदेवताको दर्शन गर्र्यौँ । बिडलाले बनाएका हुनाले लक्ष्मीनारायण मन्दिर बिडला मन्दिरका नामले पुकारिँदो रहेछ । यो सन् १९३८ मा बनेको र यसको उद्घाटन महात्मा गान्धीबाट भएको रहेछ । “धनदौलत थुपारेर राखेको भए शाखासन्तानले मासेर सक्थे, सार्वजनिक क्षेत्रमा लगाएकाले अहिले पनि बिडलाको नाम लिइन्छ ।” बिडला मन्दिरको दर्शन गरेर हिँडेपछि देवीजीले भन्नुभयो ।

दुईतीन दिनको दिल्ली घुमाइ केही पनि होइन । हामी दिल्लीको दैलोसम्म पुगेका न हौँ । सदियौँदेखिको संस्कृति र शक्तिको केन्द्र दिल्ली । हामीले केही बुझ्यौँ, यो ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, व्यापारिक स्थलमात्र नभएर यसकै लागि घुम्नुपर्ने पर्यटकीय स्थल पनि हो । साँझको सांस्कृतिक कार्यक्रम भेट्न हामीलाई हतारो थियो । त्यसैले अलमल नगरी हामी रोज एभेन्युतर्फ हुइँकियौँ ।

०००

लेखक परिचयः प्रा. डा. कपिल लामिछाने विविध विधाका स्रष्टा हुन् । माझठाना, कास्की पोखरामा जन्मेका उनको कर्मथलो हाल भैरहवा रहेको छ । वि.सं. २०३४ सालमा वनारसवाट प्रकाशित हुने कल्याणी पत्रिकामा प्रकाशन गरी साहित्य यात्रामा होमिएका उनका कविता, कथा, लघुकथा, बालकथा, बालउपन्यास, समालोचना लगायतका विधामा चार दर्जन बढी कृतिहरु प्रकाशित छन् ।