अनुभूतिहरूको अभिलेख (निबन्ध)

ज्ञानेन्द्र विवश

मानव जीवन एक अनन्त यात्रा हो, जहाँ हरेक क्षण नयाँ अनुभूतिहरू थपिँदै जान्छन् । यी अनुभूतिहरू हाम्रो जीवनको नक्सा हुन्, जसले हामीलाई को हौं भन्ने पहिचान दिलाउँछन् । तर यी क्षणहरूलाई हामी कसरी सम्झन्छौं ? कसरी जीवन्त राख्छौं ? यही प्रश्नले मलाई सधैँ सताउँछ ।
अनुभूतिहरूलाई शब्दमा उतार्नु भनेको तिनिहरूलाई अमर बनाउनु हो । लेखन भनेको एउटा यस्तो माध्यम हो, जसको माध्यमबाट हामी आफ्ना अनुभूतिहरूलाई अभिलेख गर्न सक्छौं । हामीले लेख्दा हामी आफ्नो भित्री संसारलाई बाहिर निकाल्छौं । र, त्यो संसार अरूका लागि पनि खुला हुन्छ । यसरी लेखनले हामीलाई अरूसँग जोड्ने काम पनि गर्छ ।
लेखकहरूले आफ्ना अनुभूतिहरूलाई शब्दहरूको माध्यमबाट चित्रण गर्छन् । कुनै कविले प्रकृतिलाई हेरेर कविता लेख्छ । त्यसैगरी कुनै उपन्यासकारले समाजका विभिन्न पक्षहरूलाई आफ्नो कथामा उतार्छ । यी सबैमा लेखकको आफ्नै अनुभूतिहरूको झलक देख्न सकिन्छ ।
अनुभूतिहरूको अभिलेखले हामीलाई आफ्नो विगतलाई सम्झन मद्दत गर्छ । हामीले लेखेका कथा, कविता, निबन्ध, नियात्राहरू वा डायरीका पृष्ठहरू अथवा अटोग्राफका शब्द र तस्विरहरूका पाना पल्टाउँदा हामी त्यति बेलाको आफ्नो मनस्थिति, भावना र परिस्थितिहरूलाई पुनः अनुभव गर्न सक्छौं । यसले हामीलाई आफ्नो जीवनको यात्रालाई एकीकृत गर्न मद्दत गर्छ ।
अनुभूतिहरूको अभिलेखले हामीलाई आफ्नो भविष्यको लागि पनि प्रेरणा दिन्छ । हामीले आफ्ना सफलता र असफलताहरूलाई लेखेर विश्लेषण गर्न सक्छौं र त्यसबाट पाठ सिक्न सक्छौं । यसले हामीलाई आफ्नो जीवनमा सही निर्णयहरू लिन मद्दत गर्छ ।
वास्तवमा अनुभूतिहरूलाई शब्दमा उतार्नु सजिलो छैन । हामीले आफ्ना भावनाहरूलाई शब्दहरूमा कसरी रूपान्तरण गर्ने भन्ने कुरा सिक्नुपर्छ । हामीले आफ्नो भित्री संसारलाई खोतल्नुपर्छ, र त्यसलाई शब्दहरूको माध्यमबाट बाहिर निकाल्नुपर्छ ।
अनुभूतिहरूको अभिलेखले हामीलाई आफ्नो पहिचान खोज्न मद्दत गर्छ । हामीले आफ्ना लेखनहरू पढ्दा हामी आफ्नो बारेमा धेरै कुरा सिक्न सक्छौं । हामी कस्ता मानिस हौं, हामीलाई के मन पर्छ, हामी के चाहन्छौं ? यी सबै कुराको जबाफ हाम्रा लेखनहरूमा लुकेको हुन्छ । आफ्नो लेखन आफैँले पढ्नु र अरूका आशय बुझ्नू ले आफू सच्चिन, सुध्रिन वा लेखनमा परिमार्जन गर्ने अवसर मिल्छ ।
विडम्बना, हामी कहाँ यस किसिमको वातावरण कमजोर छ । हामीलाई आफ्नो लेखनमाथि कसैले गरेको टिप्पणी मन पर्दैन । जतिसुकै नराम्रो लेखे पनि हामीलाई त्यसैमा गर्व महसुस हुन्छ । अरूको लेखनभन्दा आफ्नै मात्र उत्कृष्ट हो भन्ने दाबी गर्छौं । हामीलाई प्रशंसाको प्रशस्ति मात्र मन पर्छ । कमजोरी कोट्ट्याएको फिटिक्कै मन पर्दैन । अलिकति कलात्मक माधुर्य, मन छुने शब्द–विन्यास वा भाव–शून्य होइन शब्द–सौन्दर्यको उपस्थितिले लेखनलाई टिलिक्क पार्ने शक्ति हुन्छ भनि दिँदा हाम्रो लेखक अहम् जाग्छ ।
अनुभूतिहरूको अभिलेखले हामीलाई अमर बनाउँछ । हामी मरिसकेपछि पनि हाम्रा लेखनहरू बाँकी रहन्छन् । हाम्रा विचारहरू, हाम्रा भावनाहरू, हाम्रो जीवनको यात्रा, यी सबै कुरा हाम्रा लेखनहरूमा कैद हुन्छन् । यसरी हामी अमर हुन्छौं । यस्तो अमर सिर्जनामा जथाभाबी गाली, बिलौनाको विम्व, निराशाको ढुकढुकी वा पलायन मनस्थितिको दारुण उपस्थिति कदापि पनि स्वीकार्य हुनु हुँदैन । सामान्य शब्द, सरल जीवन शैलीमा हलक्क हुर्किएका लता-लहरा, मुना-मुन्टाहरूले फैलिन सहारा थाङ्ग्रो खोजे झैँ भइ दिनु साह्रै जाती हुने थियो ।
अनुभूतिहरूको अभिलेखले हामीलाई आफ्नो जीवनलाई अर्थ पूर्ण बनाउन मद्दत गर्छ । यसले हामीलाई आफ्नो विगतलाई सम्झन, भविष्यको लागि प्रेरणा लिन, आफ्नो पहिचान खोज्न र अमर रहन मद्दत गर्छ । त्यसैले हामी सबैले आफ्ना अनुभूतिहरूलाई शब्दमा उतार्ने प्रयास गर्नुपर्छ । र, त्यो प्रयासमा हलक्क हुर्किदैं गरेका मुजुरा, मुन्टोका लहरा जस्तै कोमल, कमनीय कायाकल्पको जीवन र लेखन हुनुपर्छ ।
शब्द, भावनाका सिपाही हुन् । तिनिहरूलाई कसरी लस्कर बद्ध गर्ने, कसरी युद्धभूमिमा लैजाने, कसरी विजय हासिल गर्ने, यो सधैँ एक चुनौती पूर्ण प्रश्न रहिरहेको छ । हामी लेख्छौं, भावनालाई शब्दमा उतार्न चाहन्छौं । तर शब्दहरू कहिलेकाहीँ भावनालाई बोक्न असफल हुन्छन् । शब्द र भावनाको यो सङ्घर्ष, हामी सबै लेखकहरूले अनुभव गर्ने एउटा सामान्य कुरा हो । अर्को कुरा लेखक मनले कहिल्यै प्राप्तिको ठूलो चाहना राख्नु निरर्थक हुन्छ ।
स्मरणीय छ, लेखकले पाउनेभन्दा गुमाउने कुरा धेरै हुन्छ । हाम्रो जस्तो देश जहाँ लेखकीय–सत्ता सधैँ दुःखकै दहमा डुबिरहेको हुन्छ । यस्तो अवस्थामा स्वान्तसुखायको लेखन वृत्तमै आफू–आफैँ रमाउनु निश्चय नै आनन्दको पल हुन्छ ।
शब्दहरू सीमित छन्, तर भावनाहरू असीमित हुन्छन् । हामी आफूले अनुभव गरेका हरेक पल, हरेक क्षणलाई शब्दमा उतार्न चाहन्छौं । शब्दहरूले ती सबैलाई समेट्न सक्दैनन् । कतिपय अनुभूतिहरू यति गहिरो हुन्छन् कि तिनिहरूलाई शब्दहरूले छुन सक्दैनन् । त्यस्तो अनुभूतिहरू हाम्रो मनमा सधैँका लागि रहि रहन्छन्, शब्दहरूको पानामा भन्दा । हृदयभित्र गढेर, गुम्सिएर रहेका त्यस्तो अनमोल शब्दका उरुङखात चाङहरूलाई अनुभूतिका अक्षरहरूमा अवतरण गराउन सक्नु ले हाम्रो जीवन साँच्चै जीवन्त बन्न सक्छ ।
लेखक हुनु भनेको भावनाको अनुवादक हुनु हो । हामी आफ्नै र अरूका भावनालाई बुझ्ने प्रयास गर्छौं । त्यसलाई शब्दमा उतार्छौं । तर यो अनुवाद प्रक्रिया सधैँ सजिलो हुँदैन । शब्दहरूको चयन, वाक्य संरचना र शैलीले हाम्रो भावनालाई कसरी प्रभाव पार्छ, यो बुझ्न हामीलाई धेरै समय लाग्न सक्छ ।
कहिलेकाहीँ, हामी एउटा शब्द खोजिरहेका हुन्छौं, जसले हाम्रो मनमा उठेको भावनालाई पूर्ण रूपमा व्यक्त गर्न सकोस् । तर त्यो शब्द हामीलाई नमिल्न सक्छ । त्यसपछि हामी अर्को शब्द खोज्छौं अनि अर्को । शब्दको लर्को लागेर मात्र काम हुँदैन । त्यसले जोडा मिलाउन सक्नुपर्छ । लय दिन जान्नुपर्छ । कला भर्न सक्नुपर्छ । सौन्दर्यको भावसँगै पाठकीय मिठास सुस्वादु पार्नुपर्छ । अन्यथा त्यो लेखन नारा हुन्छ । झारा टराइ मात्रै बन्छ । लेख्नका लागि लेख्नुमै सकिन्छ । तर कुनै पनि शब्दले हाम्रो भावनालाई पूर्ण रूपमा व्यक्त गर्न सक्दैन । यस्तो अवस्थामा हामी निराश हुन्छौं र लेख्न बाटै पछि हट्न चाहन्छौं ।
तर हामीले हार मान्नु हुँदैन । लेखन एक सङ्घर्ष हो र यो सङ्घर्षमा हामीले सधैँ लडि रहनुपर्छ । हामीले शब्दहरूलाई आफ्नो वशमा पार्न सिक्नुपर्छ । हामीले आफ्नो भावनालाई शब्दहरूमा उतार्न नयाँ–नयाँ तरिकाहरू खोज्नुपर्छ ।
लेखन एक यात्रा हो, एक अनन्त यात्रा । हामी यस यात्रामा सधैँ सिकिरहेका हुन्छौं । हामी सधैँ नयाँ कुराहरू सिकिरहेका हुन्छौं । हामी सधैँ आफैँलाई नयाँ रूपमा पत्ता लगाइरहेका हुन्छौं ।
शब्द र भावनाको सङ्घर्ष यो हाम्रो जीवनको एक अभिन्न अङ्ग हो । यो सङ्घर्षले नै हामीलाई लेखनतर्फ आकर्षित गर्छ । हामीलाई सिर्जनशील बनाउँछ । यसले नै हामीलाई मानव बनाउँछ । कुनै पनि लेखनमा शब्द र भावनाको सम्बन्ध, चुनौती र आत्म-सङ्घर्षका सन्दर्भहरू समेटिएका हुन्छन् । अनेक शब्दहरूको झगडा, मिलन, बिछोडको सिलसिला आदिले लेखकीय अभिव्यक्तिमा परिष्कारले फड्को मार्छ । अन्ततः त्यस्तो लेखन जीवन्त र पठनीय भई त्यसले पाठकलाई लेखन प्रक्रियाको गहिराइमा पु-याउने प्रयास गरिरहेको हुन्छ ।
अक्षरहरू, मानव सभ्यताका अमूल्य निधि हुन् । यीनै अक्षरहरूले हाम्रा विचार, भावना र अनुभूतिहरूलाई कागजमा उतारेर सदाका लागि जीवित राख्छन् । अक्षरहरूको यो यात्रा, मानव इतिहास जत्तिकै पुरानो छ ।
पहिले–पहिले, मानिसले आफ्ना विचारहरू गुफाका भित्तामा चित्र कोरेर, पत्थरमा कुँदेर राख्थे । समय बित्दै जाँदा, अक्षरहरूले विभिन्न रूप लिए । संस्कृत, पाली, प्राकृत जस्ता भाषाका अक्षरहरू उत्पन्न भए । यीनै अक्षरहरूले वेद, पुराण, रामायण, महाभारत जस्ता ग्रन्थहरूको रचना गरेर हाम्रो संस्कृतिलाई समृद्ध बनाए ।
अक्षरहरूले हाम्रा इतिहासलाई ज्यूँदो राख्छन् । पुराना अभिलेखहरू पढ्दा हामी हाम्रा पुर्खाहरूको जीवन शैली, संस्कृति र राजनीतिक अवस्थाबारे जान्न सक्छौं । अक्षरहरूले हामीलाई हाम्रा मूल्य र मान्यताहरू सम्झाउन मद्दत गर्छन् । अक्षरहरूले हामीलाई ज्ञानको भण्डारसँग जोड्छन् । पुस्तक पत्रिकाहरू, अनलाइन सामग्रीहरू आदि हामीले खोजेको कुनै पनि जानकारी पाउन सक्छौं । अक्षरहरूले हामीलाई नयाँ कुराहरू सिक्न, आफ्नो ज्ञानको दायरा बढाउन र आफूलाई विकसित गर्न मद्दत गर्छन् । त्यसैले अक्षर भन्नु अनुभूतिहरूको अभिलेख हो ।
अक्षरहरूले हामीलाई अरूसँग जोड्छन् । पत्र, इमेल, सामाजिक सञ्जाल आदि माध्यमबाट हामी विश्वका कुनै पनि कुनामा बसेका मानिससँग सम्पर्क गर्न सक्छौं । अक्षरहरूले हामीलाई हाम्रा विचार, भावना र अनुभूतिहरू अरूसँग साझा गर्न मद्दत गर्छन् । अक्षरहरूले हामीलाई सिर्जनशील हुन प्रेरित गर्छन् । कथा, कविता, गीत, उपन्यास, नाटक, निबन्ध आदि साहित्यिक कृतिहरू सिर्जना गर्न अक्षरहरूको प्रयोग गरिन्छ । अक्षरहरूले हामीलाई आफ्नै संसार सिर्जना गर्न, आफ्नै कथा लेख्न र आफ्नै कलाकृतिहरू बनाउन मद्दत गर्छन् । खासमा अनुभूतिका अभिलेखहरू यीनै हुन् ।
तर, अक्षरहरूको दुरुपयोग पनि हुन सक्छ । झूटो हल्ला फैलाउने, आरोप लगाउने, अशान्ति गराउने, मानिसको मन दुखाउने, अरूलाई भ्रमित पार्ने जस्ता कार्यहरूमा पनि अक्षरहरूको प्रयोग हुन सक्छ । त्यसैले अक्षरलाई सही किसिमले प्रयोग गर्ने अभ्यास अति आवश्यक पर्छ । यी सबै बाट मुक्त लेखन नै सच्चा अनुभूतिको अभिव्यक्ति हुन्छ । अक्षरहरू हाम्रो जीवनको अभिन्न अङ्ग हुन् । यीनै अक्षरहरूले हाम्रो सभ्यतालाई अगाडि बढाउन मद्दत गरेका छन् ।
तसर्थ हामीले अक्षरहरूको महत्त्वलाई बुझ्नुपर्छ, सोही अनुसार लेखनमा प्रवृत्त हुनुपर्छ । यीनैको संरक्षण र सही सदुपयोगमा पनि ध्यान दिनुपर्छ । अक्षरहरूले हाम्रो जीवनमा पार्ने प्रभाव तथा अरूलाई पु-याउने असर र यसको दुरुपयोगबारे सचेत हुनुपर्छ । फलतः हाम्रा प्रत्येक लेखनका अक्षरहरूले अनुभूतिहरूको अभिलेख निर्माण गरिरहेको हुन्छ ।

०००

लेखक परिचयः ज्ञानेन्द्र विवस खोटाङ चिसापानीमा जन्मेका हुन् र हाल टीकाथली, ललितपुरमा बसोबास गर्छन् । उनले २०४२ सालमा गोरखापत्रमा “कलाकार अरनिकोको जीवनी” निबन्ध लेखेर लेखन क्षेत्रमा प्रवेश गरेका हुन् । उनका “पीडाका अनुभूतिहरू” (कविता २०४८), ‘क्यानभासका तरङ्गहरू’ (कला निबन्ध २०५५), ‘राराकी अप्सरा’ (यात्रा २०५८), ‘मृत्यु उत्सव’ (निबन्ध २०६०), ‘आकृतिको आवाज’ (कला निबन्ध २०६१), ‘प्रणय र पाइला’ (२०६१), ‘अन्नपूर्णाका विम्वहरू’ (यात्रा, २०७०), ‘प्रसिद्ध अग्रज नेपाली चित्रकार’ (जीवनी, २०७०), ‘प्रसिद्ध नेपाली पौवा कलाकार’ (जीवनी, २०७०), ‘सुन्दरी चोक’ (निबन्ध,२०७५), ‘साँखुका सम्पदा र वास्तुकला’ (अनुसन्धान २०७५), ‘प्रसिद्ध अग्रज कलाकार चन्द्रमान सिंह मास्के’ (जीवनी,२०७६), ‘प्रतिनिधि नेपाली कलाकार’ (जीवनी २०७८), ‘कलाकार सिद्धिमुनि शाक्य: जीवन र कला’ (जीवनी, २०७८),’अर्धकदको अवसान ‘(निबन्ध, २०८१) लगायत कृतिहरु प्रकाशित छन् ।